Қариялар туралы шығарма бар ма?

«Қарты бар үйдің қазынасы бар,» - дейді қазақ. Расында да солай, ата-әжесі бар үйде береке мен молшылық бар сияқты. Үйіне түсетін кісі де көп, қонақ та толы.

Әр күндері мереке болып өтеді. Ал ол кісілердің тәрбиесін, үлгі-өнегесін алып өскен бала қандай тәрбиелі, дана болып өседі.

«Көп қарттың ортасында жүрген дана болар» дейді. Атасының қасында жүріп ескінің әңгімесін тыңдап, қамшы өрсе, бір бауын ұстап отырса, бойына қаншама рухани әрі дағдылық қасиеттерді сіңіреді. Сол сияқты әжесінің айтқан ертегі-әңгімелері арқылы жақсы мен жаманды, өтірік пен шындықты, ақ пен қараны ажыратуды үйренеді. Баламен отырып әңгілескеннің өзі тәрбиедегі ең маңызды құрал болып табылады: баланың айналасындағыларға деген сенімін оятады, тілін дамытады, тілі арқылы ой-өрісін, интеллектісін арттырады. Бастысы баланың қоршаған ортаға үйренісіп, жақсы қарым-қатынасқа түсу дағдысын қалыптастырады. Ата мен әженің «мектебінен» шыққан балалар өмірде рухани жағынан мықты болып келеді: жүрегі жұмсақ, қоршаған ортаға қамқор, мейірбан кісілер болып ержетеді.

Ежелден-ақ халқымызда қариялар зор құрметтелген. Өмірлік тәжірибесі мол, көпті көрген, дана, елге айтары бар кісілер ақсақал деп қадірленетін болған. Олар ел ішілік, туысаралық, отбасылық үлкен дауларды, мәселелерді шешкен, ортақ байлам айтқан. Хандардың қасында да кеңесші қызметінде жастар емес, осы қариялар отырған. Дала соты да – осы қариялар.

Қарттардың алдын аттамай, төрге шығарған. Аузын аңдып, айтқанын ұғып алғысы кеп тұратын. Балаларды кішкентайынан соған тәрбиелеген. «Үлкеннің жолын кеспе!», «Үлкенге құрмет көрсет!», «Үлкендердің сөзін бөлме!» және т.б. тыйымдар қазақта көп. Ақсақал келсе, қолына суын құйып, сүлгісін әперіп, жұмсағанына барып, әркім қолдарынан келгенше қызмет еткен. Ал қарттарымыз да елге ақылын айтып, батасын беріп отырған. Қай істі бастасақ та, қарттармен ақылдасып, олардың батасын алмай бастамаймыз. «Өркенің өссін!», «Өрісің кеңісін!», «Атадан озып туған ұл бол!», «Ниетіңе жет!», «Атаңның ұлы болма, адамның ұлы бол!». Осындай дұға-тілекті болғасын, оларды аузы дуалы кісілер деп ардақтаймыз.

Тоқта, ботам!
Атаң келеді артыңда!
Жүзе жүріп, жүз құбылған сағымда,
Жастық дейтін көктеменің шағында,
Өскен едік сенің анаң екеуміз
Осы қарттың мәпелеген бағында.
Қарттың бағын жайлайтынбыз иен тегін,
Тыңдайтынбыз алуан-алуан ертегін.
Жинап алып жүрер еді жарықтық
Күллі ауылдың елтеңі мен селтеңін. 

М.Мақатаевтың осы өлеңінде «баласын» қарияның алдына түсіп кетпеуге шақыра отырып, ақылын алуды тапсырған. Сонымен қоса қарттың еңбегін, даналығын, балаларға деген мейірімділігін айтқан. Дәл осындай қарттар әрбір ауылда, әр жерде бар. Ал оларды бағалау – әрбіріміздің борышымыз.
Халқымызда әуелден-ақ даналықтың, сабырлылық пен дархандықтың белгісі осы қарттарымыз саналған. С.Жиенбаев «Дария кеуде, тау мүсін, Құрыштан құйған құдірет», -деп қарттардың жиынтык бейнесін жасайды. Шынында, қарттардың кеудесі тұнған дария-даналық, өздері таудай биік, құрыштай берік, сабырлы болып келеді.

Дегенмен қарттардың бәрі де бұл жиынтық бейнеге сай бола бермейді. Өмірдің заңдылығы да сол – барлық адам бірдей емес. Сондықтан да болар Б.Момышұлы қарт кісілерді төртке бөлген екен: шал, қария, ақсақал, абыз. Үй іші, ошақ қасынан шықпай, ел арасында өсек таситын қарт шал, өз отбасын дұрыс ұстай білген кісі қария, ауылындағы дау-дамайды шешіп, ауылдастарына өнеге көрсете білген қартты ақсақал, ал енді ел ішіне үлгі болып, ақылына тоқтата алар қартты абыз деп атаған екен. Қазақта «Өсер елдің қарты қазына болар, өспейтін елдің қарты қазымыр болар» деген сөз де бар. Қазыналы қарттарымыз көп болсын, аман болсын!

Қариялар - елдің қазынасы.

Ақиық ақын Мұқағали Мақатаев:

Ақиқатты айқындап жариялар,
Бара жатыр азайып қариялар.
Дауыл тұрса, бүлк етiп толқымайтын,
Бара жатыр сарқылып дариялар...

Неменеге жетiстiң, бала батыр?
Қариялар азайып бара жатыр.
Бiрi мiнiп келместiң кемесiне,
Бiрi күтiп, әнеки, жағада тұр, - деген екен.

Қария - даналық көзі. Сөзі мірдің оғындай, ақылы терең, жүрегі кең қариялар қашан да ел мен елдің тыныштығын, ел ішіндегі татулықты сақтай білген. Абай атамыз "Бас-басына би болған өңкей қиқым" демекші, қарты бар ауылдың берекесі, бірліші бар. Себебі елдің ниеті, сөзі, ойы бір болу үшін, елді бастай білетін, елі қостай білетін қариялар дәйім керек. Сондықтан үлкенді сыйлап, сөзіне еру елді алауыздықтан сақтап, тыныштық орнауына сеп болады. Ақылы дария қариялардың көкірегі толы өсиет болмақ. Көргені көп адамдардың ақылын тыңдап, сөзін санаға түйіп жүргеннен ешкім жаман болмас.

"Қарты бар үйдің қазынасы бар", - дейді дана халқым. Мен оған "Қарты бар елдің бақ-берекесі бар" деп қосар едім.